มโนทฺวาเร ตถาคตสฺส โชติปาลมาณวมฆเทวราชกณฺหตาปสาทิกาเลสุ อตฺตนา กตกิริยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณา ฯ

มลฺลิกาย เทวิยา สนฺตติมหามตฺตสฺส สุมนมาลาการสฺสาติ เอวมาทีนํ กิริยากรณํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณาฯ อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนวเสน มโนทฺวาเร จ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณาฯ อฏฺฐ มหากิริยา กุสลจิตฺตคติกา เอวฯ เกวลญฺหิ ตา ขีณาสวานํ อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ เสกฺขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมเวตฺถ นานากรณํฯ

วุตฺตปฺปกาเร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ ปญฺจ ฌานานิ อิมสฺมิํ ติเก โอกาสํ ลภนฺติฯ เอตานิ หิ กสิณปณฺณตฺตินิมิตฺตารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณานิฯ

‘อิทฺธิวิธจตุตฺถํ’ กายวเสน จิตฺตํ, จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณโต อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา, ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

‘ทิพฺพโสตจตุตฺถํ’ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ ‘เจโตปริยญาณจตุตฺถํ’ ปเรสํ จิตฺตารมฺมณโต พหิทฺธารมฺมณเมวฯ อตฺตโน จิตฺตชานเน ปน เตน ปโยชนํ นตฺถิฯ ‘ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ’ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺเธ, อนิทฺริยพทฺธรูปํ, ติสฺโส จ ปณฺณตฺติโย อนุสฺสรณโต พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ

‘ทิพฺพจกฺขุจตุตฺถํ’ อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, อวเสสรูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ ‘อนาคตํสญาณจตุตฺถํ’ อตฺตโน อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส อนาคตกฺขนฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺส อนุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ อากิญฺจญฺญายตนสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณตาย การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1441] เหตุโคจฺฉกนิทฺเทเส ตโย กุสลเหตูติอาทินา นเยน เหตู ทสฺเสตฺวา ปุน เตเยว อุปฺปตฺติฏฺฐานโต ทสฺเสตุํ จตูสุ ภูมีสุ กุสเลสุ อุปฺปชฺชนฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน เสสโคจฺฉเกสุปิ เทสนานโย เวทิตพฺโพฯ

[1473] ยตฺถ ทฺเว ตโย อาสวา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ติวิเธน อาสวานํ เอกโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺฐาสวอวิชฺชาสเวหิ สทฺธินฺติ กามาสโว ทุวิเธน เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน สทฺธินฺติ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ยถา เจตฺถ เอวํ ยตฺถ ทฺเว ตีณิ สํโยชนานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ สํโยชนานํ อุปฺปตฺติ เอกโต ทสธา ภเวฯ ตตฺถ กามราโค จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ติธา, มาโน เอกธาฯ ตถา วิจิกิจฺฉา เจว ภวราโค จฯ กถํ? กามราโค ตาว มานสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว, ทิฏฺฐิสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, สีลพฺพตปรามาสอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว จ สทฺธินฺติ เอวํ จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ปฏิโฆ ปน อิสฺสาสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว, มจฺฉริยสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว จ สทฺธินฺติ เอวํ ติธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ มาโน ภวราคาวิชฺชาสํโยชเนหิ สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติ ฯ ตถา วิจิกิจฺฉาฯ สา หิ อวิชฺชาสํโยชเนน สทฺธิํ เอกธา อุปฺปชฺชติฯ ภวราเคปิ เอเสว นโยติฯ เอวเมตฺถ ทฺเว ตีณิ สํโยชนานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ

[1511] ยํ ปเนตํ นีวรณโคจฺฉเก ยตฺถ ทฺเว ตีณิ นีวรณานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถาปิ อฏฺฐธา นีวรณานํ เอกโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอเตสุ หิ กามจฺฉนฺโท ทุวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาโท จตุธา, อุทฺธจฺจํ เอกธาฯ ตถา วิจิกิจฺฉาฯ กถํ? กามจฺฉนฺโท ตาว อสงฺขาริกจิตฺเตสุ อุทฺธจฺจนีวรณอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเกสุ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธิํ ทุวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ยํ ปเนตํ ทฺเว ตีณีติ วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํฯ

ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ เอกโต อุปฺปชฺชตีติ วจนํ ยุชฺชติ เอวฯ พฺยาปาโท ปน อสงฺขาริกจิตฺเต อุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเก ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, อสงฺขาริเกเยว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเกเยว ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธินฺติ จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ อุทฺธจฺจํ ปน อวิชฺชานีวรณมตฺเตน สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธิํ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

[1577] ยมฺปิทํ กิเลสโคจฺฉเก ยตฺถ ทฺเว ตโย กิเลสา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘ทฺเว กิเลสา อญฺเญหิ, ตโย วา กิเลสา อญฺเญหิ กิเลเสหิ สทฺธิํ อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? ทฺวินฺนํ ติณฺณํเยว วา เอกโต อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ

ตตฺถ ทสธา กิเลสานํ เอกโต อุปฺปตฺติ โหติฯ เอตฺถ หิ โลโภ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ ปฏิโฆ ทฺวิธาฯ ตถา โมโหติ เวทิตพฺโพฯ กถํ? โลโภ ตาว อสงฺขาริเก ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเต โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อสงฺขาริเกเยว โมหมานุทฺธจฺจาหิริกาโนตฺตปฺเปหิ , สสงฺขาริเกเยว โมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเต ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจทิฏฺฐิอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหทิฏฺฐิถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ

ปฏิโฆ ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ โมโห ปน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต อุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –